Begijnenvrouwen

Trouwen. Het klooster in. Of ... een driehoeksrelatie aangaan, wonend in een schattig hofje. Voor dat laatste kozen de revolutionaire Begijnenvrouwen. Wie waren zij? Hoe kon dit zo ontstaan?

Als vrouw kon je anno 1200 echt wel kiezen hoor: je mocht trouwen met een man of met God. Het huwelijk of het klooster. Zolang je je maar onderwierp aan mannelijk gezag. Begijnen wisten een tussenweg te creëeren: zij leefden als vrije vrouwen waardoor ze konden meedoen in de maatschappij terwijl ze ook een religieus leven leidden. Hoe was dit mogelijk?

Hoe kwamen de Begijnenbeweging & -hoven tot stand?

De oorsprong van de Begijnenbeweging blijft door vaagheid omgeven. Omdat ze niet, zoals de meeste kloosterorden, op een bepaald moment door een bepaald iemand gesticht werden, maar ‘zomaar’ ontstonden. Geleidelijk en ongeveer gelijktijdig doordat individuele, religieus voelende vrouwen elkaar vonden. Over verbindende vrouwenkracht gesproken! In de opkomst van de Begijnen zijn grofweg drie fasen te onderscheiden. Maar kijk eerst even hoe knus die Begijnenhoven eruitzagen:

Eerste fase: Door geweld en oorlogen stierven meer mannen dan vrouwen, wat zorgde voor een vrouwenoverschot. Vrouwen hadden elkaar nodig om te overleven en verenigden zich. Soms gingen ze samenwonen en vroegen ze om hulp bij rijke weldoeners. Deze vrome vrouwen - als alleenstaande vrouw kon je maar beter vroom zijn - brachten hun leven door met gebed, het lezen van de Heilige Schrift en hun intense liefde voor God. Daarnaast zorgden ze voor zieken en natuurlijk werd er gehandwerkt.

Tweede fase: Het samenwonen beviel; steeds meer vrouwen in de stad gingen samenwonen. De kerk bekeek deze groeiende groep met grote argwaan. Want door hun onafhankelijkheid ontsnappen deze dames aan de controle van de geestelijkheid. Gevaar! Maar de kloosters konden de hoeveelheid vrouwen niet aan. In 1216 stemt paus Innocentius III met de Begijnenbeweging in. Er volgt een grote bloei. De Begijnen leven eerst nog verspreid in de stad, maar gaan zich dan in de buurt van een kerk of een kapel vestigen terwijl ze zichzelf onderhouden door inkomsten uit arbeid: ze werken voor de kost. Als hun aantal blijft groeien, gaan Begijnen ook rond hospitalen en leprozerieën wonen.

Derde fase: De Begijnenhoven zoals we ze nu kennen ontstaan pas in de dertiende eeuw. De vrouwen bouwen nu hun eigen ‘stadje in de stad’ of net buiten de stad; zie jij ook een vergelijking met heksen die aan de rand van de gemeenschap wonen?

Hoe konden de Begijnen zich zo verbinden?

Hoe bijzonder om zo als vrouwen samen te kunnen leven! Ik heb het er met vriendinnen vaak over om samen in een vrouwencommune te gaan wonen, tot nu toe met nul daadwerkelijke actie. Deze Begijnen deden het gewoon. Welke elementen - economische, culturele en godsdienstige - verklaren de opkomst van de Begijnenbeweging?

• Door uitvindingen hoefden vrouwen niet meer op het land te helpen. Ze moesten op zoek naar werk in de steden waar ze aan de slag konden in de ziekenzorg, als dienstbode, met het wassen en naaien van linnen, spinnen. Er ontstond zo een grote groep van alleenstaande vrouwen die financieel onafhankelijk was. Deze materiële onafhankelijkheid van vrouwen was nieuw in de patriarchale samenleving van die tijd.

• Doordat priesters niet meer mochten trouwen en het hebben van een bijvrouw door mannen ook niet meer geaccepteerd werd, bleven er meer vrije vrouwen over.

• De godsdienst en de mystiek maakten in de periode van de Begijnen een opleving door. Maar tegelijkertijd konden kloosters de hoeveelheid vrouwelijke kandidaten niet aan. Vrouwen die hun leven wilden wijden aan godsdienst en het opdoen van mystieke ervaringen vonden elkaar in de eerste Begijnengemeenschappen.

• Het geloof van deze Begijnen had een zinnelijk, zelfs sensueel karakter, wat haar oorsprong vond in de bruidsmystiek. Verderop in dit artikel meer daarover. Fun fact: de kerk zag er geen enkel probleem in dat deze vrouwen, wier seksualiteit als pervers werd ervaren, bewust voor een kuis leven kozen als Begijn. Weer een zorg minder voor de angstige man.

Nu we deze gang van zaken helder hebben, kunnen we wat dieper in de opkomst, het bestaan en het verval van de Begijnenbeweging duiken. Duik je mee 😀?

Verenigde kracht

Door zich te ontworstelden aan de greep van het huwelijk en aan die van de kerkelijke hiërarchie kwamen Begijnen in opstand tegen de eeuwenoude praktijk van het (gedwongen) huwelijk of de intrede in een klooster. Zij kozen voor een leven in kuisheid uit eigen beweging, niet omdat een instituut of een orde dat aan hen opdrong. Je kunt deze vrouwen dus wel zien als de dare-devils van hun tijd. Die dat alleen konden zijn omdat ze zich als vrouwen verenigden. Een ‘wapen’ waar ik sterk in geloof en waarom ik maandelijks rond nieuwe maan mijn online vrouwencirkels organiseer (gratis). Kom vooral een keer meedoen!

Vrouwenverbinding

Begijnen kochten gezamenlijk een huis (of verschillende huizen) en grond en zo ontstonden de eerste Begijnhoven. Wat ik erg leuk vond om te ontdekken, is dat kloosters in de late middeleeuwen meestal hooguit zo’n zestig broeders of zusters herbergden. Terwijl sommige Begijnhoven uitgroeiden tot omvangrijke complexen met wel honderden bewoonsters. Aan deze Begijnenhoven woonden vrouwen uit verschillende sociale klassen terwijl in kloosters vaak alleen vrouwen van adel werden toegelaten. In een Begijnhof woonden jonge meisjes die hier onderwijs kregen, ongehuwde vrouwen van alle leeftijden en weduwen samen. Dat noem ik nog eens vrouwenverbinding!

Geloften van gehoorzaamheid en zuiverheid

In tegenstelling tot zusters die eeuwige kloostergeloften aflegden, verklaarden de Begijnen alleen voor een bepaalde tijd sober, in kuisheid en van hun eigen vermogen of inkomen te leven. Ze waren vrij om uit te treden om te trouwen. Zes weken voor hun huwelijk moesten ze dan het Begijnhof verlaten; als jij een idee hebt van het waarom hierachter, laat het weten in de comments! Ik weet het niet.

Begijnen zijn kletskousen

Oorspronkelijk betekent het begrip ‘begina’ zoiets als ‘kletskous’ of ‘babbelaarster’. Tijdgenoten wilden de zelfstandige vrouwen met deze woordkeuze belachelijk maken; ze zouden hun gebeden opzeggen zonder aandacht voor de inhoud en dit prevelen van onverstaanbare gebeden werd als iets ketters gezien. Ook kon men de keuzes van de begijnen niet aanvaarden: hun geloften waren niet voor eeuwig en ze maakten geen echte keuze tussen een contemplatief of een actief leven. Bovendien eigenden ze zich het exclusieve mannelijke recht toe om te prediken. Hoe durfden ze!

Een rechtstreekse relatie met God a.u.b.

In de 12de-13de eeuw ontstonden er protestbewegingen tegen de perverse toestanden die in de kerk waren ontstaan. Deze protestbeweging wilde terugkeren naar de oorspronkelijke geest van armoede en evangelische zuiverheid. Ook protesteerde deze beweging tegen de houding tegenover de vrouw en ze vond dat ieder mens in rechtstreekse relatie met God kon staan, zonder de bemoeienis van een (corrupte) dienaar van de kerk. De kern van de Begijnenspiritualiteit vindt haar oorsprong in deze vernieuwende stroming.

Verzet tegen de vrouw als monster

Verder ging een (klein) deel van de maatschappij anders kijken naar de positie van de vrouw. Tot dan toe waren vrouwen tweederangsburgers. Men had er zelfs lang over gediscussieerd of vrouwen wel een ziel hadden. Vrouwen begonnen zich hiertegen te verzetten. Robert d’Arbrissel (1050-1156) verwerpt in 1096 als eerste geestelijke het idee dat vrouwen minderwaardige wezens zijn en dat zij de toegangspoort vormen waardoor de duivel tot de man komt, de algemeen gangbare theorie van de kerkvaders tot dan toe. Hulde aan onze Robert d’Arbrissel! Blij dat hij wel verstand had.

Zinnelijk, sensueel geloof

Onder de Begijnen uit de eerste periode waren er velen met interesse in mystiek. Hun geloof had een zinnelijk, zelfs sensueel karakter, wat bijvoorbeeld bleek uit hun voorkeur of liefde voor de bruidsmystiek. Deze mystieke stroming gaat uit van de innige vereniging met de ziel van het Opperwezen/God/het goddelijke/De Bron/Het Al. Volgens mystici kan deze eenwording alleen worden bereikt zonder tussenpersoon, dus ook zonder de hulp van de kerk. Tot in de 12de eeuw was mystiek echter altijd een mannenzaak geweest waarbij mannen dit vanuit een intellectuele invalshoek bekeken. Gelukkig zijn vrouwen altijd al vrouwen geweest - en dat zullen we ook altijd blijven - die snappen dat een mystieke ervaring niet zonder het sensuele kan. Zo ook de Begijnen van het eerste uur. Leestip over dit thema: Ik, Maria Magdalena van Geert Kimpen.

Begijnen worden heksen

Helaas bleef het geen rozengeur, extase, mystiek en maneschijn voor de Begijnen. Omdat er nog geen begrafenisondernemers waren, waren Begijnen betrokken bij de rituelen bij overlijden; het zorgen voor de dodenwake, het verzorgen van de overledene en het bidden voor diegene zodat hij het vagevuur kon verlaten. Hierdoor werden zij beschouwd als specialisten bij de dood. Helaas leidde onder andere deze verbinding met de dood - en dus het leven - ertoe dat zij tot heksen bestempeld en dus vervolgd werden. Zo werd Begijn en Mystica Marguerite Porète op 1 juni 1310 op de brandstapel gezet in Parijs omwille van haar geschriften en prediking.

Begijnen komen weer tot bloei

De 14de eeuw was opnieuw een bloeiperiode voor de Begijnhoven. Men zag in dat de Begijnen niet alleen veel baden, maar zich ook inzetten voor hun medemens. Zo wonnen ze geleidelijk het vertrouwen van hun omgeving en verloor het woord ‘begijn’ zijn bijklank. Is dat iets dat we ook met het woord ‘heks’ kunnen bereiken? Rond het jaar 1400 waren er ongeveer 100 Begijnhoven. Maar de tijd van de vele bijzondere mystieke Begijnen was helaas voorbij, mede door de vrouwenvervolging die deze unieke vrouwelijke kracht wilde uitroeien. Tegelijk met het hoogtepunt van de heksenjachten werd de bijzondere status van de Begijnen in Nederland, Frankrijk en Duitsland afgeschaft. Het leven in vrouwengemeenschappen in hofjes, met eigen huisjes, moestuintjes en het ontsnappen aan iedere vorm van mannelijke autoriteit mocht niet meer.

Begijnen worden gekleineerd

Hoe is het de Begijnen daarna vergaan?

• Rond 1858, onder liberaal bewind, krijgen de Begijnen het weer moeilijk. Het beeld van naïeve, wereldvreemde vrouwen wordt op hen geplakt. Er worden grappen over ze gemaakt en ze worden omschreven als ‘kwezels’. Voortaan spreekt men kleinerend van ‘Begijntjes’.

• In 1960 waren er nog ongeveer 600 Begijnen. Op de Begijnhoven woonden toen al zowel mannen als vrouwen, uit financiële noodzaak en bij gebrek aan nieuwe Begijnen.

• In 1980 leefden er nog zo’n 15 Begijnen.

• In het jaar 2000 waren er nog 5 Begijnen.

• In 2013 stierf de allerlaatste Begijn; Marcella Pattyn, op het Begijnhof van Kortrijk.

Volgende week is het alweer december. Een mooie maand om onze eigen-wijsheid en de oude wijsheid in te zetten om onze voormoeders te eren. Ik ga je er in mijn artikelen en column alles over vertellen. In mijn nieuwsbrief van volgende week lees je wat er over dit onderwerp aan bod gaat komen.

Fijne week!
X Rachel

---

🙋‍♀️ Als Verse Heks & Mystica i.o. ontwikkelde ik speciaal voor eigenwijze, ‘te veel’ vrouwen mijn Verse Vrouwen Traject, organiseer ik vrouwencirkels, live dagen en geef ik businesscoaching.

🤝 Woon vrijblijvend een online vrouwencirkel bij om samen onze intuïtieve krachten te oefenen, te kijken met ons derde oog, te luisteren naar ons innerlijk weten, te verbinden met onszelf, de aarde, de kosmos en zo jouw vrouwelijke eigen-wijsheid en kracht weer te voelen.

🥳 Na deelname aan mijn Verse Vrouwen Traject weet jij hoe je hekserij - de oude wijsheid - anno 2024 inzet voor meer rust, een bruisende levenslust en sterke verbinding met jezelf, je vrouwelijke eigen-wijsheid en andere vrouwen. Je neemt jezelf als vrouw, als mens op het diepste niveau serieus en dus doet je omgeving dat ook.